Халелтану

1994 жылы 23 мамырдағы Министрлер Кабинетінің шешімімен Атырау университетіне Мемлекет және қоғам қайраткері ғұлама ғалым Халел Досмұхамедұлының есімінің берілуі Атырау облысы жұртшылығының мәдени өмірінде ерекше оқиға болып табылады. Сол жылдары Халел бабамыздың есімінің ортамызға қайта оралуы, оның жан-жақты сарқылмас ғылыми мұрасын зерделеуге және Халелтану тағылымын терең зерттеуге мүмкіншілік жасады. Ғұлама ғалымның ғылыми мұрасы соңғы жылдары әр қырынан жан-жақты зерттеліне бастады. Ғалым мұрасын зерделеу 1993 жылы Алматыда Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясында, сол жылы Атырау университетінде Халел Досмұхамедовтың туғанына 110 жыл толуына арналып өткізілген ғылыми-теориялық конференциялардан бастау алады. Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінде өткен бірнеше ғылыми-теориялық конференцияның материалдары негізінде «Ғұлама ғалым, ағартушы педагог» атты ғылыми жинақ жарық көрді. Міне, осы кезеңнен бастап, республикалық және жергілікті басылымдарда ұлы бабамыздың әртүрлі ғылым саласын дамытуға сіңірген еңбегі мен ғылыми мұрасын жан-жақты зерделеуге арналған еңбектер мен мақалалар жарық көрді, ұлы ғұламаның ғылыми мұраларынан республика көлемінде алғашқы кандидаттық диссертациялар қорғалды. Ғұлама ғалымның мұрасының зерттелуі туралы айтқанда 1996 жылы «Санат» баспасынан алматылық ғалымдар Қ.Нұрпейісов, М.Құлкенов, Б.Қабижанов, А.Мектеповтердің авторлығымен «Халел Досмұхамедұлы және оның өмірі мен шығармашылығы» атты тұңғыш жарық көрген ғұмырнамалық еңбек болып табылады. 1998 жылы белгілі ғалым Р.Сыздықованың ғылыми жетекшілігімен «Халел Досмұхамедовтың таңдамалы шығармалары» атты ғылыми жинақ дүниеге келді (Алматы, «Ана тілі» баспасы, 1998). Жинаққа ХХ-ғасырдың басындағы қазақ демократияшыл зиялылары шоғырының жарық жұлдыздарының бірі – профессор Х.Досмұхамедовтың ғылыми еңбектері топтастырылған болатынды. Таңдамалы шығармалар жинағы Қазақстанның Халық жазушысы Әбіш Кекілбайұлының кіріспе сөзімен ашылған. Халел Досмұхамедұлының жан-жақты ғылым салаларын қамтитын ғылыми мұрасын зерттеуде белгілі ғалымдар З.Қабдолов, М.Қазыбаев, Р.Сыздиқова, К.Нұрпейісов, М.Құлкенов, А.Мектепов, Ғ.Анес, Б.Хабижанов, Д.Абдрахимова, Ө.Озғанбай және т.б. авторлармен қатар жергілікті атыраулық зерттеушілеріміз Қ.Сейталиев, Қ.Шаукенов, Т.Жаңабаев, А.Шамғонов, Ө.Әлімгереев, А.Сабыровтарда бұл бағытта біршама шығармашылықпен жұмыстанды. Х.Досмұхамедов атындағы Атырау университетінде Халелді тануда және оның ғылыми мұрасын жан-жақты зерттеуде және насихаттауда біршама жұмыстар атқарылды. 1994 жылдан бастап, университет көлемінде жалпы және халықтық педагогика кафедрасының ұйымдастыруымен оқуларын өткізу дәстүрге айналды. 2000 жылдан бастап, Досмұхамедов оқулары 4 жылда бір рет дәстүрлі түрде республикалық деңгейде өткізіліп келеді. Бес рет өткізілген республикалық Досмұхамедұлы оқуларына Алматы, Орал, Ақтөбе, Шымкент, Ақтау және т.б. қалалардың жоғары оқу орындарының ғалымдары қатысты. 

Досмұхамедов оқуларының негізінде «Алты алаштың мақтанышы» атты ғылыми жинақ жарық көрді. Ғұлама ғалымның ғылыми мұралары Х.Досмұхамедов атындағы Атырау университетінің жекеленген кафедралары оқытушы-профессорлар құрамының ғылыми-зерттеу жұмыстарының жоспарларына енгізілді. 2003 жылдан бастап, университеттің Ғылыми Кеңесінің шешімімен «Халелтану» курсын университеттің барлық мамандықтарының оқу жоспарына міндетті түрде енгізілді. Осы жылы п.ғ.д., профессор Қ.Б.Сейталиевтің және п.ғ.к., доцент Ғ.Базарғалиевтің құрастыруымен «Халелтану» курсының бағдарламасы мен «Халелтану» оқулығы баспадан 15 б.т. көлемінде жарық көрді. Бірінші республикалық Досмұхамедов оқуларының ұсыныстары негізінде университетте жалпы және халықтық педагогика кафедрасының жанынан «Халелтану» ғылыми-педагогикалық зертханасы ашылды. Зертхана қазіргі кезде Х.Досмұхамедұлы атындағы Атырау университет жанындағы ғылыми-педагогикалық зерттеулер орталығына айналды. Болашақта университетте 5 жылда бір рет өткізілетін Республикалық Досмұхамедұлы оқуларына халықаралық мәртебе беру жоспарланып отыр. Х.Досмұхамедов мұрасы жөнінде 8 кітап, 5 республикалық-тәжірибелік конференция материалдары жинағы, 200 тарта әртүрлі республикалық, облыстық басылымдарда жарық көрген. Халелтанушылардың ғылыми мақалаларымен қатар, Өзбекстан Республикалық Орталық мемлекеттік мұрағатынан 250-ге тарта алынған құжаттар жинағы мен Қазақстан Республикасы мемлекеттік мұрағатынан алынған 164 мұрағат құжаттары, 1922-26 жылдары шыққан Ұлттық ғылым академиясының сирек кездесетін кітаптар қорынан көшірмелер осы «Халелтану» орталығы арқылы зерттеуші қауымға, ізденуші студенттерге- магистранттарға ұсынылып отыр. Дей тұрғанмен, Халелтану ғылымын қалыптастыруда ұлы ғұламаның жан-жақты ғылыми мұрасын толықтай танып болдық, зерттелді деп айта алмаймыз. Не бәрі 56 жас өмір сүрген мемлекет және қоғам қайраткері, ағартушы-педагог, білікті дәрігер, профессор Халел Досмұхамедұлы бүгін, ертең, одан арғы күндері де халқының мақтанышы болып, ту етіп ұстар ұлағатты ұланына айналатыны ақиқат. Халелді, Халел Досмұхамедұлы етіп көрсетер жалынды патриот, көрнекті қайраткер етіп есімін аспанға әуелетер ісі артында қалды. Ол–туған халқының бақыты үшін, оның өсіп-өркендеуі үшін бар күш-жігерін аямаған дарқан дарындарымыздың бірі. Аяулы азаматтың қай қырынан келіп зерделесек те, оның ерекше қырлары мұндалап көзге ұрып тұрары даусыз. Қорыта айтарымыз, қазақ халқы алдындағы азаматтық парызына өмірінің соңғы сәтіне дейін адал болған Халел Досмұхамедұлының рухын қастерлеуді, мұраларын насихаттауды, көпшілік көкейінде зерделеуді ұмытпағанымыз керек. Сондықтан, халқының жан саулығы мен тән саулығының шипагері, қажымас қайраткері, әмбебап энциклопедист Халел Досмұхамедұлының қоғамдық-саяси қызметтері, мәдени-ағартушылық, тәлім-тәрбиелік көзқарасы, ұстанған идеялық бағыт-бағдарлары бүгінгі өскелең ұрпақтың жадында сақталып қана қоймай, келешектегі игілікті істеріне де өнегелі үрдіс болуы қажет.