Халел – полиглот ғалым

Халел түрік, моңғол, алтай тілдерінің тумаластығы туралы пікір айтуы, Еуропа тілдерінің классификациясын келтіріп, герман, славян, роман, испан, француз, ағылшын, латын, араб тілдеріне байланысты мәлімет беріп, олардың сингармонизм Заңына бағынуы туралы терең талдау жасауы ғалымның ол тілді жетік білгендігінің куәсі.

 Ғалым 1923 жылы «Шолпан» журналының №3-5 сандарында «Түркі тілдері туралы» деген көлемді мақаласын жариялады. Халел атақты шығыстанушы М.Қашқаридың «Диуани лұғат-ат-түрік» атты еңбегін тұңғыш зерттеууі, «Құдатқу білік», «Жамиғат тауарих», «КодексКуманикус», «Китаб ал-Ирак» .б. ескерткіштерді сөз етуі көне араб тілін жетік білгендігінің айқын айғағы.

 Ғалымның М.Қашқаридың араб тілінде жазылған мың беттік еңбегін және сол кезде ешбір түрік тіліне аударылмаған осы ескерткішті талдауы араб тілінен бейхабар адам түсіне бермейтін фи ал-жумла, ләһже, қатғи, иқтисади, ижтимайн, мұнасаоты сияқты толып жатқан сөздердің автордың өз сөзінде қолданылуы асқан ғұламалығын көрсетеді. Халелдің бұл тілді жетік білгендігі соншалық, ол бұл еңбекті оқып қана қоймай бастырушылардан кеткен қателіктерді де көре білген, және оларды тізіп берген.

 Ғалым түрік, немес, француз, испан, араб, ноғай; қырғыз, өзбек, түрікпен, латын тілдерін білгендігін оның ғылыми еңбектері дәлелдеп отыр.

 Халел – «жеті жұрттың тілін білген» полиглот ғалым.

ПІКІРЛЕР

Тізімге қайта оралу

Халел – журналист, аудармашы, баспагер

13 Апр 2020 1788

1913 жылдан бастап Халел қолына қалам алып, баспасөзге араласты. Ол осы кезде «Орал», «Пікір», «Қазақ» газеттеріне үзбей мақалалар жазып тұрды.

Халел – қазақ жазуы тарихында латын әліпбиін тұңғыш енгізуші

13 Апр 2020 1145

Халел  Еуропаның біраз халқының тілдерін жақсы білген. Ол «Қазақ-қырғыз тіліндегі сингармонизм заңы» атты ғылыми еңбегіндегі араб-парсы сөздерінің тілімізге ену тарихын талдай келіп, «соңғы заманда әдебиет тілімізге жапа-тармағай кіріп жатқан» Аурупа (Еуропа) тілдерін бірнеше топқа бөліп, оның ішінен «бізге керегі мына үшеуі» - роман, герман, ислабиан (испан) тілдерін жіктеген.

Халел – ана тілімізде тұңғыш жаратылыстану ғылымының оқулықтарын жазған ғалым

13 Апр 2020 1164

Ғұлама ғалым ана тіліндегі жаратылыстану ғылымының бастау кезіндегі алғашқы тырнақалды еңбектерді жазу үстінде алдына қойған мақсаттардың жауапкершілігі туралы былай дейді:
      «Қазақ тілінде бұңан дейін Ахметтің «Тіл – құралынан» басқа ешбір ғылым жайында жазылған кітап болмады.

Халел – лингвист

13 Апр 2020 1277

Х.Досмұхамедұлы – қазақ тілі терминологиясының негізін салған, оның фонетикасы мен емлесін, әдеби тіл, әдебиет тілі, түрік тілдерінің тарихы туралы ғылыми талдаулар жасап, артына өшпес мұра қалдырған лингвист-ғалым.