Халел - тарихшы
Халел Досмұхамедұлы 1923 жылы Ташкентте Әбубәкір Диваев жинаған «Кенесары-Наурызбай» жырына түсінік жазып, жеке кітап етіп шығарады. Халел бұл кітапқа үлкен зерттеу деректер негізінде түсінік берген. Ондағы көздеген мақсатын төмендегіше баяндайды: «Кенесары-Наурызбай» дастанын шығарған ақын Нысанбайдың дастаны баспаға басылмағандықтан бұл дастан ел ішінде әртүрлі болып, өзгертіліп айтылып жүр.
Әсіресе, Түркістан арасындағы айтуында көп қателіктер бар. «Ел ішіндегі айтылып жүрген өлеңдердің көбі қырғызды жамандап, мұқатып, кемітіп орынсыз қазақты мақтайды, екі рудың арасына орынсыз ала көңілдік кіргізеді», - деді.
а) Нысанбай сөзінің дұрыстығын беру;
ә) Мектептер үшін тарихи поэманың жақсы үлгісін беру;
б) Бұл поэманың бізге жету шежіресін келтіру;
в) Ел әдебиетінен жиналған сөздерді бастырып шығарудың үлгісін көрсету;
«Кенесары-Наурызбай» поэмасында кездесетін адамдардың, жердің аттарына, түсініксіз сөздерге шолу берілген. Абылай хан, Қасым хан, Кенесары туралы қысқаша тарихи баяндама берген.
Ғалым бұл шолуды жасағанда, біріншіден, Шәкәрім тарихын, Ахмет төре Кенесарыұлының «Кенесары Сыдық төре туралы», Түркістан, Жетісу орыс тілінде жазылған көп кітаптарды пайдаланған. Екіншіден, Қоңырқожа Қожықұлының Мұхамметжан Тынышбайұлының, Жаңқараш немересі Сатарқұл Диқанбайұлының, Ишанғали Аралбайұлының, Кенесары немересі Әзімхан Ахметұлының және т.б. азаматтардан алынған мағлұматтарды пайдаланған.
Ғалым XVIII-XIX ғасырдағы «қазақтың қозғалысының ең күштілері» - Сырым, Исатай-Махамбет, Кенесары Қасымов қозғалысын зерттеп, «Таймвнұлы Исатайдың қозғалысы турасында қысқаша мағлұмат» деген тарихи еңбегін жазды.
Ғалым «Исатай көтерілісінің соңы – 69-70 жылдағы ауа. Бір өшіп, бір сөніп, Исатайдың жаққан оты қырық жылдай тұтанды. Ақырында ауада жалпылдап тағы жалындады...: Көтерілгендерінде де бірлік болмады: Бүтін кіші жүзге бас боларлық бір адам шыға алмады. Алаша, Сейіл, Байбақты, Беркін, Табын, Алдаш, Дәуіт, шекті Есет, адай Иса секілді көтеріліске бас болған адамдар өз руынан жоғары көтеріле алмады, қанатын кең жаюға бірінің де қолынан келмеді» - деп кіші жүздегі бір ғасырға жуық созылған бұқара халықтың көтеріліс тарихына және оның қорытындысына ғылыми дәйектеме береді.
Ұқсас материалдар
Халел – полиглот ғалым
Халел түрік, моңғол, алтай тілдерінің тумаластығы туралы пікір айтуы, Еуропа тілдерінің классификациясын келтіріп, герман, славян, роман, испан, француз, ағылшын, латын, араб тілдеріне байланысты мәлімет беріп, олардың сингармонизм Заңына бағынуы туралы терең талдау жасауы ғалымның ол тілді жетік білгендігінің куәсі.
Халел – журналист, аудармашы, баспагер
1913 жылдан бастап Халел қолына қалам алып, баспасөзге араласты. Ол осы кезде «Орал», «Пікір», «Қазақ» газеттеріне үзбей мақалалар жазып тұрды.
Халел – қазақ жазуы тарихында латын әліпбиін тұңғыш енгізуші
Халел Еуропаның біраз халқының тілдерін жақсы білген. Ол «Қазақ-қырғыз тіліндегі сингармонизм заңы» атты ғылыми еңбегіндегі араб-парсы сөздерінің тілімізге ену тарихын талдай келіп, «соңғы заманда әдебиет тілімізге жапа-тармағай кіріп жатқан» Аурупа (Еуропа) тілдерін бірнеше топқа бөліп, оның ішінен «бізге керегі мына үшеуі» - роман, герман, ислабиан (испан) тілдерін жіктеген.
Халел – ана тілімізде тұңғыш жаратылыстану ғылымының оқулықтарын жазған ғалым
Ғұлама ғалым ана тіліндегі жаратылыстану ғылымының бастау кезіндегі алғашқы тырнақалды еңбектерді жазу үстінде алдына қойған мақсаттардың жауапкершілігі туралы былай дейді:
«Қазақ тілінде бұңан дейін Ахметтің «Тіл – құралынан» басқа ешбір ғылым жайында жазылған кітап болмады.
Халел – лингвист
Х.Досмұхамедұлы – қазақ тілі терминологиясының негізін салған, оның фонетикасы мен емлесін, әдеби тіл, әдебиет тілі, түрік тілдерінің тарихы туралы ғылыми талдаулар жасап, артына өшпес мұра қалдырған лингвист-ғалым.
ПІКІРЛЕР