Халел – ауыз әдебиетінің үлгілерін жинап, рухани қазынамызды байытты

Ол өзі жинаған материалдар негізінде «Мұрат ақын сөздері» (1924ж), «Аламан» (1926ж), «Исатай-Махамбет» (1925ж) кітаптарын алғы сөзі мен түсініктерін жазып, бастырып шығарды. Аталған үш кітап Махамбет, Мұрат, Ығылман, Қалнияз, тағы басқа көптеген ақындар мұраларын қайта бастыру, зерттеуге байланысты кең пайдалынылып келеді.

 Елінің елдігі үшін халқының рухын асқақтата көтеріп, жол бастаған Исатай мен Махамбет сынды батырлардың есімдерін ең алғаш рет ардақ тұтып, сөзден ескерткіш орнату, сол арқылы күллі қазаққа таныстырудың абыройлы үлесі де Халелдің еншісіне тиді. Оның 1924 жылы «Сәуле» журналының («Қазақ әдебиет – білім құрасымы», №3 «Ақжол» газетінің 416-шы санына қосымша) бетінде жарияланған. «Қазақ батырлары: Исатай мен Махамбет» деген шағын мақаласы осының дәлелі.

 Халел – Махамбеттану ғылымының негізін салушы. Ол «Махамбет батыр» атты шағын зерттеу еңбегінде батырдың шыққан тегін баяндай келіп, «Махамбеттің өзі әрі батыр, әрі жырау, әрі домбырашы болған»,-деді. «Өте қызулы адам болған екен. ...Махамбет көпті қыздырып, көңілін аударып ертетін адамның түрі болған».

 Махамбеттің жыраулығы күшті болған. Көбі жойылған. Халел «ел арасында сақталған» сөздерінен «Мұрат ақыннан жазып бергенін» алған. Ғалым қолындағы «нұсқаларды салыстарып құрастырғанда, баптарға бөлгенде бала күнінен осы сөзге құлағы қанық Махамбеттің еліндегі ақсақал, қарасақалдарына тыңдатып, солардың дұрыс дегенін пайдаланған».

 Оның қазақ батырлары: «Исатай-Махамбет», «Махамбет батыр» атты зерттеулерінде қос арысты дүниеге әкелген туып-өскен ортасы, тұқым-зәузаты, елдің саяси-әлеуметтік тыныс-тіршілігі, патша үкіметі мен Жәңгір ханның екі жақты қанауына қарсы қол бастап, азаттық үшін халқын қарулы көтеріліске бастаған, сол жолда жанпида болған батырлар туралы жан-жақты баяндаған.

 Ол 1924 жылы Ташкентте «Мұрат ақын сөздері» кітабын шығарған. Кітаптың алғы сөзінде: «Қазақтың тарихын жазған адам Мұрат секілді ақындардың сөзін тастай алмайды.

 Мұрат бір жағынан өткенді білген шежіре болса, екінші жағынан халықтың мұңын, елдің зарын айтатын әлеуметшіл ақын, әдебиет тарихына Мұраттың сөздерінің керектігі шексіз нәрсе», - деп тұжырым жасаған.

 Кітаптағы «Үш қиян», «Сарыарқа» дастандарындағы және ол жырлаған «Қазтуған», «Шалгез», «Әттең бір қап дүние-ай», «Қарасай-Қази» жырларында кездесетін 248 атауларға, олардың ішінде 62 адам есіміне, 186 жер–су аттарына түсініктер беріп, олардың жағрапиялық орындарын көрсетуі, Халелдің топономиканы жетік білетіндігінің дәлелі болса керек.

 Халел халқымыздың шежіресін жасауда үлкен қызмет атқарған. Кіші жүздің, оған кіретін Әлім (Әлімұлы) байұлы, жетірудың бірігіп, алшын болып аталатынын, елдің халқы өздерін «үш алшын» деп атайтынын жазған.

 Ғалым бұдан әрі Кіші жүзді қоныстанған жиырма бес атаны түгендеп, әр рудың Қазақстанның қай жерлерін қоныстанғандығын және олардың ұрандарын көрсеткен.

ПІКІРЛЕР

Тізімге қайта оралу

Халел – полиглот ғалым

13 Апр 2020 947

Халел түрік, моңғол, алтай тілдерінің тумаластығы туралы пікір айтуы, Еуропа тілдерінің классификациясын келтіріп, герман, славян, роман, испан, француз, ағылшын, латын, араб тілдеріне байланысты мәлімет беріп, олардың сингармонизм Заңына бағынуы туралы терең талдау жасауы ғалымның ол тілді жетік білгендігінің куәсі.

Халел – журналист, аудармашы, баспагер

13 Апр 2020 1790

1913 жылдан бастап Халел қолына қалам алып, баспасөзге араласты. Ол осы кезде «Орал», «Пікір», «Қазақ» газеттеріне үзбей мақалалар жазып тұрды.

Халел – қазақ жазуы тарихында латын әліпбиін тұңғыш енгізуші

13 Апр 2020 1147

Халел  Еуропаның біраз халқының тілдерін жақсы білген. Ол «Қазақ-қырғыз тіліндегі сингармонизм заңы» атты ғылыми еңбегіндегі араб-парсы сөздерінің тілімізге ену тарихын талдай келіп, «соңғы заманда әдебиет тілімізге жапа-тармағай кіріп жатқан» Аурупа (Еуропа) тілдерін бірнеше топқа бөліп, оның ішінен «бізге керегі мына үшеуі» - роман, герман, ислабиан (испан) тілдерін жіктеген.

Халел – ана тілімізде тұңғыш жаратылыстану ғылымының оқулықтарын жазған ғалым

13 Апр 2020 1168

Ғұлама ғалым ана тіліндегі жаратылыстану ғылымының бастау кезіндегі алғашқы тырнақалды еңбектерді жазу үстінде алдына қойған мақсаттардың жауапкершілігі туралы былай дейді:
      «Қазақ тілінде бұңан дейін Ахметтің «Тіл – құралынан» басқа ешбір ғылым жайында жазылған кітап болмады.

Халел – лингвист

13 Апр 2020 1282

Х.Досмұхамедұлы – қазақ тілі терминологиясының негізін салған, оның фонетикасы мен емлесін, әдеби тіл, әдебиет тілі, түрік тілдерінің тарихы туралы ғылыми талдаулар жасап, артына өшпес мұра қалдырған лингвист-ғалым.